Kazakistan Cumhuriyeti
Қазақстан Республикасы -
Qazaqstan Respwblïkası
YÖNETİM BİÇİMİ: CUMHURİYET
Kazakistan Cumhuriyeti Bayrağı
Kazakistan Cumhuriyeti Arması
Kazakistan Cumhuriyeti Milli Marşı
KAZAKİSTAN’IN KONUMU
Kazakistan; Orta Asya’da konumlanmaktadır. Yüzölçümü; 2,699,700 km²’dir, alan olarak dev bir ülkedir (Dünya sıralaması 10). Toplam sınırlarının uzunluğu 13,364 km’dir. Doğu – Batı uzunluğu 2500 km, Kuzey – Güney genişliği ise 1700 km’dir. Özbekistan ile 2330, Çin ile 1765, Kırgızistan ile 1212, Rusya ile 7644 ve Türkmenistan ile 413 km’lik sınır paylaşmaktadır. Kazakistan asli olarak “landlock[1]” bir ülkedir ancak Hazar kıyıları hesaba katıldığında toplam kıyı uzunluğu 1894 km’dir.
DOĞAL COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
Kazakistan’ın rölyefi oldukça sadedir. Ülke genel olarak düzlüklerden oluşmaktadır, bu düzlüklere “Kazakistan bozkırları” denir. Ülke batıdan doğuya doğru yükselir, Hazar kıyısında - Dünya deniz seviyesinden - 26 metre aşağıda kalan kıyılarından başlayarak doğuya doğru ilerlendiğinde yüksek dağlarla karşılaşılır. Bu dağlar; Altay, Tarbağatay, Çungurya Aladağlarıdır. Ülkenin ortalama yükseltisi 387 m’dir. En alçak noktası Hazar yakınlarındaki – 132 metrelik yüksekliği ile Vpadina Kaundy’dir. En yüksek noktası ise 3 ülkenin – Kazakistan, Çin ve Kırgızistan – sınırlarının birleştiği yerde bulunan Han Tengri Dağıdır. Han Tengri dağının yüksekliği yaklaşık 7000 m’dir. Ülkedeki dağlar genel olarak aktif olup, ülkenin dağlık alanları tektonik açıdan hareketlidir.
Kazakistan irili-ufaklı göllere ve akarsulara ev sahipliği yapmaktadır. Orta Asya’da görülen genel durum olan akarsuların kapalı havzalara sahip olmasına Kazakistan’da da karşılaşılır. Kapalı havzaya sahip nehirlere güzel örnek olabilecek bir akarsu da tarım açısından hayati öneme sahip Sriderya'dır (Seyhun). Sriderya ülkenin güney kısmından, kuzeybatı istikameti boyunca akar ve Aral gölüne dökülür, ancak söylenmelidir ki Aral fazla su kullanımdan kaynaklı olarak kuruma noktasına gelmiştir. Ülke akarsularının pek çoğu Hazar, Aral ve Balkaş’a dökülmektedir. Ancak Kazakistan’ın kuzeyinde yer alan ve Obi nehrinin kolları olan İrtiş, İşim ve Tobol, Rusya Federasyonu’na geçerek Kuzey Buz Denizi’ne dökülmektedir.
ARAZİ KULLANIMI
Kazakistan topraklarının %77,4’ü tarım arazisidir, (ekilebilir arazi %8,9 ve kalıcı otlak %68,5) orman arazisi %1,2’dir. Ülkede yetişen başlıca tarım ürünleri; tahıl (buğday ve arpa), patates, sebze, kavun ve çeşitli çiftlik hayvanları.
KAZAKİSTAN'IN İKLİMİ
Kazakistan iklimi yer şekillerinin ağır bir şekilde etkisindedir; Kapalı bir havzada yer alan ülkenin iklimi denizellik etkisinden uzak kalması yüzünden oldukça karasaldır. Bu karasallık vadi ve ovalarda zirve yapmaktadır. Bu sert karasal iklimde yazlar kurak ve sıcak, kışlar ise çok soğuk ve serttir. Ancak enlem etkisi iklimde kendini göstermektedir, Güney kesimlerde daha az kar yağışlı ve kuzeye göre ılıman bir hava hakimken, Sibirya’ya komşu Kuzey’de kışlar oldukça soğuktur. Ocak ayı ortalama sıcaklık değeri güneydeki Almatı’da -2°, kuzeydeki Semey’de -11°’dir. Ancak bazı kuzey bölgelerde kışın -45°’ye kadar sıcaklık değeri düşmektedir. Temmuz ayında ise 20-40°’ye kadar sıcaklık artmaktadır sonuç olarak ülke genelinde yıllık sıcaklık farkları oldukça yüksektir. Çok büyük bir bölümü (%90’a yakın) 400 mm’den az yağış aldığından kuraklığın baskın olduğu ülkede yağış bölgeden bölgeye büyük değişikler göstermektedir. Örneğin Kızılkum ve Betbak Dala çöllerinde 100-200 mm civarında, Altay ve Tanrı dağlarının yamaçlarında ise 1400-1600 mm’ye kadar yükselmektedir.
Köppen İlkim Sınıflandırmasına Göre Kazakistan Haritası / Kaynak: commons.wikimedia.org
BEŞERİ COĞRAFYA
Kazakistan nüfusu 2018 yılı itibariyle 18,412,557’dir, bu sayı Dünya nüfusunun yaklaşık %0,24’üne denk gelir. Ülke genelinde olumsuz iklim şartlarının büyük etkisinden dolayı nüfus yoğunluğu ~7 gibi düşük bir rakamdır. Nüfusun büyük bir bölümü ülkenin güney bölümünde özellikle Tian Şan dağlarının başladığı bölgede toplanmıştır (Almatı, Jambıl ve Güney Kazakistan), bunun haricinde en önemli nüfus toplanma alanı ülkenin kuzeyinde Rusya sınırına yakın kısımlarda toplanmıştır (Kostanay, Kuzey Kazakistan ve Akmola). Nüfusun dağılışındaki en önemli etmenler arasında; Sanayi ve madencilik faaliyetleri, ulaşım yolları, akarsu ve tatlı su kaynakları, Tarımsal olarak verimli arazilerin dağılışı ve bahsettiğimiz üzere iklim şartları büyük rol oynamaktadır. Kazakistan’ın 2018 yılında bir önceki yıla göre nüfus artışı ~200.000 kişidir. Kadın başına doğum 2,67 olup Doğal nüfus artışı hızı nispeten hızlı sayılabilir. Şehirleşme azımsanmayacak oranda olsa bile pek çok eski Doğu Avrupa Sovyet cumhuriyetlerine göre azdır, nüfusun yalnızca yaklaşık %50’si (9,182,798 kişi) şehirlerde yaşamaktadır. Ancak bu oran diğer Orta Asya ülkelerine kıyasla yüksek bir orandır[2]. Kazakistan’ın en önemli şehri sayılabilecek ve 1994 yılına kadar başkentlik görevini üstlenmiş olan Almatı, ülkenin güneyinde 2 milyonu aşan nüfusuyla ülkenin en büyük şehridir. Ardından Karağandı 450.000, Çimkent 414.000, Taraz 358.000 ve başkent Astana 345.000 kişilik nüfusuyla, Almatı'yı takip eder. Yeni başkent Astana ülkenin ancak en büyük 5. kentidir. Akmola bölgesinde bulunan Astana, (1998’de ismi kararnameyle Akmola yerine Astana olarak değiştirildi) modern yapılarıyla dikkat çekmektedir[3].
Kazakistan Cumhuriyeti Nüfus Bilgileri Tablosu
Kazakistan Cumhuriyeti Nüfus Piramidi (www.cia.gov ‘dan Türkçeleştirilerek alınmıştır)
Nüfusun Yaş Yapısı (2017)
-
0-14 yaş: % 25.91 (erkek 2,374,427 / kadın 2,434,212)
-
15-24 yaş: % 14.05 (erkek 1,329,376 / kadın 1,277,615)
-
25-54 yaş: % 42.42 (erkek 3,847,282/ kadın 4,024,052)
-
55-64 yaş: % 9.97 (erkek 810,019 / kadın 1,040,917)
-
65 yaş ve üzeri: % 7.65 (erkek 494,064/ kadın 924,734)
Nüfusla ilgili Bazı Genel Bilgiler
-
Ortanca yaş ülke genelinde 30.6’dır; kadınlarda 29.3, erkeklerde ise 31.9’dur.
-
Doğumda beklenen yaşam süresi: 71.1; kadınlarda 76, erkeklerde ise 65,9 senedir.
-
Doğum oranı: 1000 kişide 18,1 kişidir.
-
Ölüm oranı: 1000 kişide 8,1 kişidir.
-
Annenin ilk doğumdaki yaşının ortalaması: 25’
-
Anne ölüm hızı: 100,000 anne başına 8 ölüm
-
Bebek ölüm hızı: 1000 canlı doğum başına 19,6 ölümdür.
-
Doktor yoğunluğu: 1000 kişi başına 3,27 doktor düşmektedir.
-
Hastane yatağı yoğunluğu: 1000 kişi başına 6,7 yatak düşmektedir.
Kazakistan kendi içinde ve özellikle eski Sovyet ülkeleri başta olmak üzere yurt dışıyla göç alıp – vermektedir. Kazakistan Ulusal Ekonomi bakanlığı verilerine göre düzenlenmiş tablomuzda yıllara göre bölgeler özelinde net göç açıkça görülmektedir. Kaba bir yorumla ülkenin kuzey ve doğu kesimleri göç verirken güney ve batı bölgeleri göç almaktadır.
Kazakistan Nüfusunun Etnik Yapısı
Kazakistan multikültürel bir ülkedir. Günümüz itibariyle ülke nüfusunun Kazaklar %63.1, Ruslar %23.7, Özbekler %2.9, Ukraynalılar %2.1’ini oluşturmaktadır. Ancak ülkede Almanlar, Tatarlar ve Uygurlar da yaşamaktadır. Ancak Kazakistan’da Kazakların ezici çoğunluğu tekrar oluşturmaları yeni bir olgu sayılabilir, nitekim 1990 nüfus sayımında 16,7 milyonluk nüfusun içinde Slavların oranı %45’iken Türk asılı milletlerin oranı %46’ydı. Bu durum önemlidir zira Kazakistan yarı Slav - Yarı Türk nüfus yapısına sahip olması onun demografik özelliklerini derinden etkilemiştir. Orta Asya cumhuriyetleri ile Rusya arasında köprü oluşturacak bir geçiş ülkesi özelliği göstermektedir. Ancak Slav milletlerin SSCB’nin dağılışında sonra ülkelerine geri dönüş hareketleri ve doğum oranlarının daha az olmasıyla birlikte nüfustaki oranları azalmaktadır. Bu dinamikler halen devam ettiğinden ve yakın gelecekte devam etmesi beklendiğinden, Slav nüfusun oranının daha da azalacağı tahmin edilmektedir. Rus nüfus çoğunlukla kuzey bölgelerde yaşamaktadır. Kazakistan’ın etnik çeşitliliğinin en büyük sebeplerinden biri de SSCB içindeki siyasi tutuklu ve “güvenilmez” milletlerin ve toplulukların Kazakistan’a sürgün edilmesidir. Ayrıca Çarlık yönetiminden başlayarak Uralların arka kısımlarına göçler yapılmıştır, bu göçlerin şiddeti kimi zamanlar artıp – azalmıştır. Örneğin II. Dünya Savaşı boyunca sanayi ve nüfus Sovyet Avrupası’ndan, Sovyet Asyası’na kaydırılmış, Kazakistan’da bu göçten bir miktar pay almıştır.
Ülkede Rusça ve Kazakça resmi dil statüsüne sahip olup yaygınca kullanılmaktadır. Kazakistan’da diğer Orta Asya cumhuriyetlerinden çok daha yüksek oranda Rusça kullanılmaktadır. 2009 verilerine göre Kazakça %74 oranında, Rusça ise %94.4 oranında bilinmektedir. Rusça iş hayatında ve özellikle farklı dili konuşan etnik gruplar arasında ortak dil olarak konuşulmaktadır. (lingua franca[4])
Kazakistan Nüfusunun Dini Yapısı
Kazakistan nüfusu etnik yapısına benzer bir bölünme ve oran değişimine sahiptir. Müslümanların oranı tüm nüfusun %70,2’si olup çoğunlukla Sünnilerden müteşekkildir. Hristiyanlar nüfusun %26,2’sini oluşturur, Hıristiyan ahali çoğunlukla Rus kilisesine bağlı Ortodokslardan müteşekkildir. Hristiyanlık özellikle kuzey bölgelerde yaygındır.
BAYKONUR UZAY ÜSSÜ
Bu kısım güncellenmektedir.
KAZAKİSTAN EKONOMİSİ
Kazakistan ekonomisi SSCB’nin dağılmasıyla olumsuz yönde etkilenmiştir, ancak ilerleyen yıllarda alınan önemlerle birlikte ekonomik küçülme durmuş ve tekrar bir büyüme yaşanmıştır. Tarım, Kazakistan ekonomisi için önemini korumaktadır. SSCB döneminde işlenebilir toprakların yaklaşık %20’sine sahip olan Kazakistan'daki tarım sektöründe daha çok buğday, arpa, patates, çeşitli sebzeler ve kavun üretimi yapılmaktadır. Kazakistan endüstrisi genelde yeraltı kaynaklarını işlemeye yönelik katma değeri küçük ve ön işleme faaliyeti yapmakta olup, genel olarak Rusya sanayisine girdi sağlamaya yönelik kurulmuştur. Kazakistan ağır sanayiye sahip bir ülke olmakla beraber SSCB’nin dağılmasından sonra ilk olarak çöken sistem, alınan önlemlerle tekrar işlemeye başlamıştır. Kazakistan diğer Türki cumhuriyetler içinde en zengin yeraltı kaynaklarına sahip ülkedir. Kazakistan’ın başlıca yer altı kaynakları; krom, bakır, kurşun, çinko, alüminyum, asbest, barit, berilyum, bizmut, fosfat, titanyum, kömür, petrol ve bordur. Kazakistan; tungsten üretiminde birinci; krom, manganezde dünya ikicisi; molibden ve fosfatta ise dünya dördüncüsü olan bir ülkedir. Ayrıca dünya demir üretiminin yaklaşık %10’una sahiptir. Ülkenin petrol rezervleri, Kazakistan’ı önemli kılan doğal kaynaklardandır. Ülkede 3 petrol rafinerisi olmasına rağmen üretim fazlasını Rusya’ya satmaktadır.
Ekonomik Bazı Veriler
-
GYSİH: 474.3 Milyar Dolar (2017)
-
GYSİH (Kişi Başına Düşen): 26,100 Dolar (2017)
-
İşsizlik: %5
-
Ekonomik büyüme: %4
-
Yoksulluk altında nüfus: %2,6
-
Enflasyon oranı: %7,1
İhracat Ortakları
İtalya %17,9, Çin Halk Cumhuriyeti %11,9, Hollanda %9,8, Rusya %9,3, İsviçre %6,4
Toplam: 49,29 milyar dolar.
Türkiye’nin başlıca ihraç ürünleri; Mücevherci eşyası ve aksamı, plastik ürünleri, inşaat malzemeleri, halı ve yer kaplamalarıdır.
İthalat Ortakları
Rusya %38,9, Çin Halk Cumhuriyeti %16,1, Almanya %5,1, ABD %4,3
Toplam: 31,88 milyar dolar
Türkiye’nin başlıca ithal ürünleri; Ham petrol, doğalgaz, rafine edilmiş bakır ve bakır alaşımları (ham), işlenmemiş çinko ve alüminyum, buğday, işlenmemiş kurşun.
Sektörel Dağılım
Kazakistan’da, çalışanların sektörel dağılımı incelendiğinde diğer Orta Asya ülkelerine nazaran daha gelişmiş bir ülke görünümündedir. Tarımda çalışanların oranı %18,1’dir. Sanayi sektöründe bu sayı %20,4, hizmet de ise %61,6’dır. Ancak GSYİH – menşei itibariyle sektörel dağılıma bakıldığında farklılıklar görülür; sanayinin payı %34,4, Hizmet sektörü %60,8, tarım ise oransal bakımdan %4,8’dir. Ülkenin toplam işgücü yaklaşık 9 milyondur.
ÜRETİM
Kazakistan’da üretimi yapılan başlıca ürünler: petrol, kömür, demir cevheri, manganez, kromit, kurşun, çinko, bakır, titanyum, boksit, altın, gümüş, fosfat, kükürt, uranyum, demir ve çelik; Traktörler ve diğer tarım makineleri, elektrik motorları, inşaat malzemeleridir.
İLETİŞİM VE ULAŞIM
-
100 kişi başına düşen telefon sayısı: 138 olup kişi başına birden fazla telefon düşmektedir.
-
İnternet kullanıcıları toplam nüfusun %76.8’ini oluşturmaktadır.
-
Havalimanı sayısı: 96 (33’ü asfaltsız pistli)
-
Boru hatları: Gaz: 15,256 km, petrol 11.313 km
-
Demiryollarının uzunluğu: 16,104 km.
Yazar(lar)
-
Yusuf Mert Üstün
Editör(ler)
-
Muhammet Alan
Bu yazıyı kaynak göstermek için;
-
Üstün, Y.M. (2019). ?Gün? ?Ay? ?Yıl? tarihinde https://www.akademikcografya.com/kazakistan-cumhuriyeti-cografyasi, adresinden edinilmiştir.
KAYNAKLAR
-
Atasoy, E. (2003). Kıtalar ve Ülkeler Coğrafyası. Bursa: Ezgi Kitabevi.
-
Özey, R. (2012). Asya Coğrafyası. İstanbul: Aktif Yayınları.
-
Bradshaw, M., White, G., Elizabeth, C. & Dymond, J. (2005). Contemporary World Regional Geography. New York: McGraw Hill.
-
stat.gov.kz, (2018). 15 Mayıs 2018 tarihinde stat.gov.kz, adresinden edinilmiştir.
-
kazakhembus.com, (2018). 22 Mayıs 2018 tarihinde www.kazakhembus.com, adresinden edinilmiştir.
-
nationalgeographic.com, (2018). 28 Mayıs 2018 tarihinde www.nationalgeographic.com, adresinden edinilmiştir.
-
worldpopulationreview.com, (2018). 13 Mayıs 2018 tarihinde http://worldpopulationreview.com, adresinden edinilmiştir
-
worldometers.info, (2018). 14 Mayıs 2018 tarihinde http://www.worldometers.info, adresinden edinilmiştir.
-
cia.gov, (2018). 30 Mayıs 2018 tarihinde https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html, adresinden edinilmiştir.
-
mfa.gov, (2018). 16 Mayıs 2018 tarihinde http://www.mfa.gov.tr, adresinden edinilmiştir.
Notlar
-
Denize kıyısı olmayan ülke.
-
Detay için bakanız: https://data.worldbank.org/indicator/SP.URB.TOTL.IN.ZS?view=map
-
Detay için bakanız: https://www.nationalgeographic.com/magazine/2012/02/astana-kazakhstan/
-
lingua franca: Anadili farklı olan insanların konuştuğu ortak dil.
